قبل از اظهار نظر ، آیا فرق بین اهلی و وحشی را میدانیم ؟

نویسنده : مهندس مهدی نبییان کارشناس محیط زیست

چندیست که شاهد افزایش توجه مردم به موضوع حیات­وحش در جامعه هستیم که نشان از روند روبه­رشد و ارتقا فرهنگ محیط زیستی در کشور است. در این میان عدم آشنایی با تعاریف این حوزه، گاه قرائت­های نادرستی را رقم می­زند که می­تواند به تهدیدی برای فرایند مدیریت حیات­وحش در آینده تبدیل شود. از آن جمله خلط مبحث در ارتباط با رویکرد جامعه نسبت به حیوانات وحشی، حیوانات اهلی و حیوانات نیمه­ وحشی است. در این مقاله تلاش شده است تا بصورت خلاصه به این تعاریف پرداخته شود و امید است که مورد توجه علاقمندان حیات­ وحش قرار گیرد.

حیوانات وحشی

منظور از حیوانات وحشی، جانورانی هستند که در انواع زیستگاه­های مختلف روی سیاره زمین به‌طور آزادانه و مستقل زندگی و تولیدمثل می­کنند. حیوانات وحشی برای تامین نیازهای زندگی به کمک انسان­ها احتیاجی ندارند و از هزاران سال پیش از پیدایش انسان تاکنون به همین صورت به بقای خود ادامه داده­اند. گورخر، عقاب، مار، قورباغه و ماهی­تن انواعی از حیوانات وحشی شناخته شده هستند.

هر زیستگاه یا اکوسیستمی بر روی کره زمین، حیوانات وحشی مختص خود را داشته که ممکن است در زیستگاه­های دیگر دیده نشوند. برای مثال، خرس­های قطبی تنها در قطب زندگی می­کنند. به همین دلیل در جنگل­های شمال ایران خرس قطبی نمی­بینیم.

در کشور پهناورمان انواع مختلفی از زیستگاه­های حیوانات وحشی مانند زیستگاه جنگلی، بیابانی، کوهستانی، تالابی و زیستگاه دریایی وجود دارد. البته انواعی از حیوانات وحشی با زندگی در شهرها و روستاها سازگار شده­اند که از آن جمله می­توان به موش­های فاضلاب، گنجشک­ها، و مارمولک­های خانگی اشاره کرد.

حیوانات اهلی

حیوانات اهلی، جانورانی هستند که طی هزاران سال پرورش انتخابی توسط انسان­ها نسبت به اجداد وحشی خود، دستخوش تغییرات ژنتیکی، رفتاری و مورفولوژیکی چشم­گیری شده­ اند. اهلی­ سازی یک روند تدریجی بسیار بلندمدت است، در نتیجه نمی­توان یک گونه وحشی را از طبیعت زنده­ گیری کرده و انتظار داشت با چند نسل تولیدمثل در کنار انسان­ها اهلی شوند.

به‌این‌ترتیب نباید مفهوم "حیوانات اهلی" را با "رام کردن حیوانات وحشی" اشتباه کرد.

حیوانات اهلی خانگی مانند سگ، گربه و قناری؛ حیوانات اهلی مزرعه مانند گاو، مرغ، کرم ابریشم و زنبور عسل و حیوانات باربر مانند اسب، شتر و الاغ از جمله حیوانات اهلی هستند.

این حیوانات برای تغذیه، محل زندگی، درمان و حتی در برخی موارد برای زایمان نیز بدون کمک انسان­ها نمی­توانند به بقای خود ادامه دهند. به دلیل این وابستگی و همچنین تغییراتی که در ژن و ریخت حیوانات اهلی بوجود آمده است، آنها نباید در طبیعت به حال خود رها شوند و همواره باید تحت مدیرت انسان­ها زندگی کنند.

برای مثال اگر گوسفندی در طبیعت رها شود، خیلی زود طعمه حیوانات وحشی شده یا از گرسنگی می­میرد. در صورتی هم که زنده بماند با رشد مداوم پشم­ها امکان دید و تحرک را از دست داده و تلف می­شود. به­ علاوه رهاسازی حیوانات اهلی در طبیعت همواره با ریسک انتقال بیماری و تولید مثل آنها با حیوانات وحشی همراه است که می­تواند باعث پیدایش حیوانات ناخالص (هیبرید) شود. حیوانات هیبرید به‌عنوان خطری بالقوه برای حیات­ وحش شناخته می­شوند. جفت­گیری سگ که حیوانی اهلی است با گرگ همواره خلوص ژنتیکی جمعیت گرگ­ها را در طبیعت تهدید می­کند.

حیوانات نیمه ­وحشی

برخی از گونه­ های جانوری ممکن است حتی طی قرن­ها پرورش توسط انسان­ها کاملاً اهلی نشوند (مانند گوزن­ شمالی و فیل آسیایی)، همچنین گونه­ هایی وجود دارند که برای تولید محصولاتی مثل گوشت و چرم به‌طور گسترده توسط انسان­ها در اسارت تکثیر می­شوند (مانند تمساح و آهو) یا برای اهدافی خاص تربیت و مورد استفاده قرار می­گیرند (مانند دلفین برای نمایش در دلفیناریوم و باکلان برای ماهیگیری) یا حیواناتی که با انواع وحشی خود تفاوت چندانی نمی­کنند ولی به‌عنوان حیوانات زینتی تکثیر و پرورش می­شوند (مانند انواع طوطی، ایگوانا، مار پیتون و ...). به این حیوانات، به دلیل ارتباط مستقیم با مراقبت و نگهداری از سوی انسان، حیوانات نیمه­ وحشی گفته می­شود.

شایان ذکر است به دلیل تغییرات رفتاری ایجاد شده ناشی از زندگی در کنار انسان­ها، رهاسازی حیوانات نیمه­ وحشی نیز در طبیعت با خطرات و ریسک­های زیادی همراه است. حیوانات نیمه­ وحشی توانایی مقابله با رقیبان و شکارچیان را نداشته و همواره با مشکل تامین غذا در طبیعت روبرو هستند. از طرفی امکان انتقال انواع بیماری­ها از سوی حیوانات نیمه­ وحشی به جانوران وحشی وجود دارد.

آشنایی با این مفاهیم نشان می­دهد پستانداران دریایی که در دلفیناریوم­ها نگهداری می­شوند، گونه­ هایی نیمه­وحشی بوده و آزادسازی آنها در دریا­ امکان­پذیر نیست. ماهی­های قرمز و سگ­های ولگرد حیواناتی اهلی هستند که جایگاهی در طبیعت ندارند. از این رو رهاسازی حیوانات اهلی و نیمه­  وحشی در طبیعت، دوستی با حیوانات نیست بلکه اقدامی است در راستای نابودی حیوانات وحشی و به این ترتیب آگاهی از این تعاریف و توجه به آنها می­تواند از اقدامات نادرست مشابه دیگر جلوگیری به­عمل آورد.